Nằm tại vị trí trung tâm thành phố, chợ Cồn hiện là khu chợ rộng lớn, đông đúc, sôi động nhất tại thành phố Đà Nẵng.
Không chỉ nổi tiếng với hàng ngàn gian hàng phục vụ đầy đủ nhu cầu tiêu dùng thiết yếu, khu chợ này còn là một công trình mang đậm ký ức đô thị Đà Nẵng, là điểm đến của du khách khi ghé thăm thành phố biển.
Thăng trầm lịch sử
Tại Đà Nẵng, nếu như chợ Hàn (nằm sát Sông Hàn) là ngôi chợ đầu tiên, lâu đời nhất, chợ Cồn lại được biết đến như chợ đầu mối lớn nhất, là nơi buôn bán tấp nập nhất Đà thành.
Không chỉ nổi tiếng với hàng ngàn gian hàng phục vụ đầy đủ nhu cầu tiêu dùng thiết yếu, chợ Cồn còn là một công trình mang đậm ký ức đô thị Đà Nẵng, là điểm đến của du khách khi ghé thăm thành phố biển.
Hiện nay chưa có bất cứ tài liệu, văn bản sử sách nào nêu chính xác thời điểm chợ Cồn được thành lập. Nhiều người Đà Nẵng tin rằng chợ Cồn được nhóm họp từ những năm 1940, nằm trên một cồn đất cao nên người dân đặt là chợ Cồn.
Cũng có ý kiến cho rằng chợ được hình thành muộn hơn, từ giữa những năm 1950, để “giảm tải” cho chợ Hàn, khi đó đã quá tải.
Ông Bùi Văn Tiếng, Chủ tịch Hội khoa học Lịch sử Đà Nẵng cho biết căn cứ vào tình hình phân bố dân cư của thành phố Tourane (Đà Nẵng thời kỳ Pháp thuộc) đương thời, có thể chấp nhận ý kiến cho rằng thời điểm hình thành chợ Cồn là vào thập niên 1940.
Trong bối cảnh khu vực này, đường phố ở phía Nam (nay là Hùng Vương và đường Lý Thái Tổ), đường phố và Kho Đạn ở phía Tây (nay là đường Ông Ích Khiêm) đã được hình thành, dẫn đến dân cư đông đúc hơn trước, sinh hoạt sầm uất hẳn lên.
“Khác với nhiều người cho rằng, chợ Cồn được lập ra để giảm tải cho chợ Hàn, theo tôi chợ Cồn ra đời đơn giản vì dân số khu vực này đã lớn tới mức cần thành lập chợ để thông thương, buôn bán,” ông Bùi Văn Tiếng nhận định.
Khi mới được thành lập, dù chỉ với những lều bạt dựng tạm bợ, nhưng chợ Cồn luôn tấp nập, nhộn nhịp. Khi đó, Tourane còn khá nhỏ nên chợ Cồn nằm ở phía Tây, ngoài rìa thành phố ( Sau này, thành phố Đà Nẵng phát triển rộng về phía Tây nên chợ trở thành trung tâm như hiện tại).
Vị trí ngoài rìa thành phố thuận tiện cho thương lái các tỉnh lân cận mang nông sản về cung cấp cho người dân thành phố, hàng hóa chủ yếu là rau xanh và các loại gia súc, gia cầm.
Là người đã xuất bản 4 cuốn sách về lịch sử, văn hóa thành phố Đà Nẵng – nhà nghiên cứu Phạm Ngô Minh cũng có những ký ức khó phai đối với chợ Cồn.
Sinh năm 1958, tại một ngôi nhà trên phố Lê Duẩn, từ nhỏ, ông đã thường xuyên đến đây chơi. Thậm chí khoảng 7, 8 tuổi, ông đã có 1 năm sống cùng người bố nuôi ngay tại ga chợ Cồn.
Nhà nghiên cứu Phạm Ngô Minh cho rằng, thời điểm chợ Cồn được nhóm họp là trong thập niên 1940, khi dân cư từ các vùng quê có xu hướng tập trung lại các vùng đô thị. Theo ông, sở dĩ chợ Cồn từ một chợ tạm, trở thành một chợ bán sỉ tấp nập như hiện nay vì có tuyến đường sắt đi qua nên lượng hàng hóa vận chuyển bằng đường sắt rất lớn.
Ông cho biết, trong thời kỳ Pháp thuộc, chỉ chợ Hàn mới có ga đường sắt chứ chợ Cồn chưa có. Các cuộc trao đổi hàng hóa giữa tàu hỏa với tàu biển diễn ra tấp nập tại chợ Hàn. Nhưng không rõ vì lý do gì, đến khoảng những năm 1960, ga Chợ Hàn không còn hoạt động, trung tâm hàng hóa chuyển về ga chợ Cồn.
Từ năm 1960 đến 1975, hàng hóa từ các tỉnh thành lân cận tấp nập theo tàu hỏa nhập về chợ Cồn, nhiều nhất vẫn là lương thực-thực phẩm: Gạo, mía, tôm cá khô, gia súc, gia cầm… Từ đó, các tiểu thương chợ Cồn vừa bán sỉ vừa bán lẻ, cung cấp cho các hàng quán trong toàn thành phố, chợ Cồn trở thành chợ đầu mối lớn nhất Đà Nẵng.
Nhà nghiên cứu Phạm Ngô Minh nhớ lại ký ức những năm 1965 tại chợ Cồn: “Tàu đi từ Huế, dừng ở ga chợ Cồn khoảng 45 phút để lên xuống hàng hóa, sau đó mới đi tiếp về ga Đà Nẵng để đón trả hành khách. Tiếng tàu hú, tiếng bánh xe dập trên đường ray, tiếng các tiểu thương, cửu vạn lại hô hào nhau khuân vác, vận chuyển hàng hóa rất nhộn nhịp. Đặc biệt, do tàu chạy bằng hơi nước nên nhiều người dân mang đồ đựng ra xin nước sôi về dùng, khung cảnh rất thú vị. Ngày nay, nhà ga và tuyến đường sắt đều đã không còn, nhưng phía đường Phạm Ngũ Lão vẫn còn dấu tích của đường ray xưa.”
Bà Trần Thị Thơm (sinh năm 1954) là một trong những tiểu thương gắn bó với chợ Cồn lâu nhất. Từ năm 1971, bà Thơm theo gia đình từ Huế vào Đà Nẵng sinh sống, rồi mở sạp tạp hóa, đồ khô, bánh kẹo tại chợ và bán đến tận bây giờ.
Nhớ lại những ngày Đà Nẵng thuộc chế độ cũ trước năm 1975, bà Trần Thị Thơm cho biết, các chị em tiểu thương chợ Cồn thường ngầm giúp đỡ chính quyền Cách mạng. Thời đó các mật vụ, an ninh Ngụy kiểm soát rất gắt gao, nhưng các tiểu thương vẫn âm thầm cung cấp thuốc men, thực phẩm, nhu yếu phẩm cho các vùng kháng chiến. Những đồ này được ngụy trang trong các thùng bánh kẹo, hàng hóa để vận chuyển khỏi thành phố.
Các tiểu thương tại chợ Cồn ngày nay vẫn lưu truyền về những hoạt động bí mật của Hội Phụ nữ Cách mạng chợ Cồn ngày trước. Hiện nay, cổng chính của chợ Cồn (Ngã tư Hùng Vương- Ông Ích Khiêm) có một tấm bia đá ghi lại một chiến tích lịch sử tại khu vực này như sau: 13 giờ ngày 9/2/1971, chiếc xe Jeep chở tên Trưởng ban mật vụ Nha Cảnh sát vùng 1 chiến thuật cùng hai sỹ quan an ninh Ngụy đã bị nổ tung tại ngã tư chợ Cồn – thành phố Đà Nẵng.
Chiến công diệt ác này do đồng chí Hồ Thị Phương, chiến sỹ Ban An ninh, quận 3 thành phố Đà Nẵng mưu trí tiếp cận gài chất nổ dưới gầm xe của chúng.
Sau khi thống nhất đất nước năm 1975, cùng với sự phát triển của thành phố Đà Nẵng, chợ Cồn ngày càng sầm uất, đông đúc, trở thành trung tâm mua sắm chính của thành phố.
Năm 1985, để kỷ niệm 10 năm thống nhất đất nước, chợ Cồn được phá dỡ, xây mới hoàn toàn. Công trình được thực hiện “thần tốc” trong 100 ngày, khánh thành đúng vào Ngày Giải phóng Đà Nẵng 29/3/1985.
Sau khi khánh thành, công trình được đổi tên thành Trung tâm Thương nghiệp Đà Nẵng, gồm tòa nhà chính 3 tầng ở giữa, các dãy sạp hàng phía sau, với tổng diện tích khoảng 14.000m2. Hiện nay, kiến trúc này vẫn còn được giữ gần như nguyên trạng.
Theo Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Đà Nẵng Bùi Văn Tiếng, ngày khánh thành Trung tâm Thương nghiệp Đà Nẵng, có người quá hào hứng vì dáng vẻ hoành tráng của công trình đã thốt lên: “Chủ nghĩa xã hội là đây rồi chứ còn ở đâu nữa.”
Câu nói này chứng tỏ Trung tâm Thương nghiệp Đà Nẵng từng mang lại cho người dân nơi đây sự hưng phấn tâm lý về một diện mạo đô thị mới.
Trung tâm Thương nghiệp Đà Nẵng năm 1985 chính là sự kết hợp giữa chợ truyền thống với hình thức trung tâm thương mại hiện đại, đạt được thành công đến tận ngày nay.
Nhưng dù đã được đổi tên, người dân Đà Nẵng vẫn giữ thói quen, gọi công trình này với cái tên thân thương “chợ Cồn.”
Đến năm 2012, chính quyền thành phố đã chính thức trả lại tên cũ cho chợ Cồn, tiếp tục phát triển thành khu chợ sỉ, lẻ lớn nhất thành phố. Sau 35 năm xây dựng, công trình này đã bộc lộ một số hạn chế, cần được “thổi làn gió mới” để phù hợp hơn với hình ảnh thành phố du lịch nổi tiếng Đà Nẵng.
Gìn giữ cho tương lai
Đầu năm 2020, Ủy ban Nhân dân thành phố Đà Nẵng tổ chức cuộc thi Phương án quy hoạch, kiến trúc chợ Cồn Đà Nẵng và nhận được sự quan tâm rất lớn từ người dân.
Sau 35 năm, công trình biểu tượng một thời này đã xuống cấp, không theo kịp sự phát triển mạnh mẽ của thành phố du lịch nổi tiếng miền Trung. Thay đổi để phù hợp với tình hình mới nhưng vẫn giữ lại được cái hồn ký ức đô thị, là điều người dân và chính quyền Đà Nẵng mong muốn ở cuộc thi thiết kế chợ Cồn lần này.
Treo những bộ quần áo đẹp nhất lên phía trước, bà Lê Thị Tức đang sửa soạn cho một ngày buôn bán mới. Đây là công việc quen thuộc hàng ngày của bà, suốt từ năm 1975 đến nay. Mỗi lối đi, mỗi sạp hàng tại chợ Cồn đều in đậm trong tâm trí của bà chủ sạp quần áo này, tưởng như nhắm mắt bà cũng có thể đi hết được.
Biết tin chợ Cồn sắp được xây mới, bà Lê Thị Tức vừa mừng, vừa lo. Bà mừng vì chợ mới chắc chắn sẽ khang trang, sạch đẹp hơn, diện tích sạp hàng và đường đi trong chợ sẽ rộng rãi hơn. Nhưng bà cũng lo vì công việc buôn bán đang ổn định, liệu xây chợ mới có đông khách không và vị trí kinh doanh của các sạp hàng mới có bị xáo trộn không?
“Những điều càng thân quen càng khó để thay đổi nhưng tôi và các tiểu thương vẫn ủng hộ dự án xây mới chợ Cồn. Nhiều vị trí trong chợ đã xuống cấp và diện tích các sạp hàng quá nhỏ, không còn thích hợp với nhu cầu tiêu dùng hiện nay,” bà Tức tâm sự.
Sạp hàng quần áo của bà Tức có diện tích chưa đầy 3m2, nhưng đã thuộc diện lớn trong chợ. Ông Mai Phước Ba, Phó Giám đốc Công ty Quản lý và Phát triển các chợ Đà Nẵng (đơn vị quản lý chợ Cồn) cho biết trung bình các sạp hàng khác có diện tích chỉ khoảng 1 đến 3m2.
Việc kinh doanh buôn bán thuận lợi khiến cho ngày càng nhiều tiểu thương tập trung buôn bán tại chợ Cồn, nhưng diện tích của chợ mấy chục năm nay không thay đổi.
Từ khoảng 500 sạp hàng, đến nay, chợ Cồn đã có trên 1.700 sạp hàng cố định và 300 gian hàng khác. Năm 2019, tổng thu phí chợ, dịch vụ và sự nghiệp khác vào khoảng 18,7 tỷ đồng.
Từng là công trình tự hào năm 1985, nhưng sau 35 năm, chợ Cồn hiện nay đã bộc lộ những vấn đề như nhiều khu vực đã xuống cấp, bị thấm, dột; khu vực để xe luôn trong tình trạng quá tải. Vấn đề xử lý nước thải, rác thải cũng đang bộc lộ nhiều nhược điểm.
“Trong những năm qua, Ban Quản lý chợ cùng các tiểu thương đã rất nỗ lực để giữ gìn chợ luôn sạch đẹp, an toàn nhưng vẫn rất khó khăn vì chợ đã xuống cấp. Thành phố đã có chủ trương xây dựng lại chợ từ những năm 2000. Tôi cũng rất mừng vì đến nay đã tổ chức cuộc thi thiết kế, quy hoạch lại chợ Cồn” – Ông Mai Phước Ba cho biết.
Theo đại diện Trung tâm Tư vấn kỹ thuật xây dựng (thuộc Sở Xây dựng Đà Nẵng), đơn vị tổ chức cuộc thi tuyển phương án kiến trúc xây dựng chợ Cồn mới, phương án kiến trúc được Ủy ban Nhân dân thành phố phê duyệt sẽ có tổng diện tích xây dựng sàn đề xuất là gần 21.000 m2, cao tối đa 8 tầng, trong đó, khu vực chợ truyền thống (bố trí lại cho tiểu thương hiện có) tối đa 3 tầng; khu vực khai thác thương mại tối đa 5 tầng; khu vực tầng hầm để xe tối đa 2 tầng.
Đặc biệt, quy hoạch chợ Cồn mới còn tính đến phương án bố trí khu chợ đêm, khu ẩm thực đêm phục vụ cho người dân và du khách. Chợ đêm hoạt động từ 19 giờ đến 23 giờ. Sản phẩm chủ yếu là hàng ăn, đồ lưu niệm, áo quần, giày dép, thời trang…
Đây hứa hẹn là điểm đến thu hút khách du lịch, những người mong muốn khám phá “thiên đường ẩm thực” Đà Nẵng.
Qua gần 2 tháng triển khai cuộc thi Phương án quy hoạch, kiến trúc chợ Cồn Đà Nẵng, Ban Tổ chức đã nhận được 21 phương án tham gia dự thi từ 19 đơn vị, trong đó có 2 đơn vị nước ngoài. Sau đó, các phương án thiết kế này đã được trưng bày tại chợ để lấy ý kiến người dân, tiểu thương trong chợ.
Sau khi tham khảo các phương án dự thi thiết kế chợ Cồn, ông Bùi Văn Tiếng, Chủ tịch Hội khoa học Lịch sử Đà Nẵng góp ý phương án được chọn phải nhấn mạnh vào “yếu tố chợ truyền thống,” thiết kế kiến trúc thế nào để tạo điều kiện đến mức cao nhất cho đông đảo tiểu thương tiếp tục buôn bán thuận lợi, tránh biến chợ Cồn thành… Cồn Plaza.
Trung tâm Thương mại Vĩnh Trung Palaza (đối diện chợ Cồn) hiện nay cũng hình thành từ chợ Vĩnh Trung cũ (khánh thành 2007), nhưng tiểu thương chợ Vĩnh Trung trước đây đã không đủ sức để thuê mặt bằng kinh doanh tại tòa nhà này nữa.
Đối với các tiểu thương tại chợ, điều mà họ quan tâm nhất là chợ mới phải thuận tiện cho kinh doanh và có mức thu phí hợp lý.
Chủ sạp quần áo Lê Thị Tức mong muốn khu vực dành cho buôn bán sẽ thuận tiện trong giao thông, dễ tiếp cận người mua, không xây quá cao vì các tiểu thương không ai muốn lên tầng trên cả.
“Hiện nay, tổng cộng giá thuê sạp và các chi phí khác của tôi chưa tới 1 triệu đồng/tháng. Mong rằng sau khi chợ được xây mới, chi phí sẽ không bị đội lên quá nhiều. Tôi cũng mong muốn Nhà nước sẽ đầu tư và tiếp tục quản lý chợ Cồn mới, không giao cho doanh nghiệp tư nhân. Như vậy, các tiểu thương được yên tâm làm ăn lâu dài,” bà Lê Thị Tức nêu ý kiến.
Đồng quan điểm, bà Trần Thị Thơm, người kinh doanh tạp hóa tại chợ Cồn từ năm 1971 cho biết chúng tôi không muốn các doanh nghiệp đầu tư và tiếp quản chợ Cồn mới, vì họ sẽ chỉ tính đến lợi nhuận của họ. Nếu Nhà nước thiếu vốn đầu tư, tập thể tiểu thương chợ Cồn sẵn sàng đóng góp kinh phí theo hình thức Nhà nước và nhân dân cùng làm. Bà Thơm nói: “Tôi muốn sau này vẫn tự hào nói với con cháu rằng mình là tiểu thương ở chợ Cồn, chứ không phải là một nhân viên siêu thị.”
Ngày 24/4 vừa qua, Hội đồng tuyển chọn cuộc thi thiết kế chợ Cồn đã tiến hành sơ khảo và chọn ra 14 phương án tối ưu nhất để vào vòng báo cáo thuyết trình. Hiện nay, Hội đồng tuyển chọn cuộc thi vẫn đang họp bàn, lựa chọn phương án thích hợp nhất để trao giải.
Phó Chủ tịch Ủy ban Nhân dân thành phố Đà Nẵng Hồ Kỳ Minh, Chủ tịch Hội đồng tuyển chọn cuộc thi khẳng định phương án kiến trúc chợ Cồn phải bảo đảm tính truyền thống theo hướng văn minh, hiện đại, đáp ứng nhu cầu phát triển của hoạt động thương mại, dịch vụ và du lịch của thành phố, tạo dựng được hình ảnh riêng, đặc trưng thương hiệu chợ Cồn, gợi nhớ lại giá trị lịch sử lâu đời của chợ.
Hội đồng tuyển chọn sẽ chọn ra phương án dự thi có chất lượng tốt nhất làm cơ sở trình Ủy ban Nhân dân thành phố xem xét, lựa chọn triển khai vào thực tế.
Việc các tiểu thương đồng lòng xin giữ lại tên chợ Cồn cho thấy cái tên này đã gắn bó và ăn sâu vào tâm thức của bao thế hệ người Đà Nẵng. Hy vọng rằng, chủ trương đúng đắn của lãnh đạo thành phố Đà Nẵng và sự ủng hộ của bà con tiểu thương sẽ góp phần gìn giữ và phát triển “ký ức đô thị” chợ Cồn còn mãi cho thế hệ mai sau./.
