Trong 53 năm hình thành và phát triển (từ 8/8/1967 đến nay), Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) đã luôn chứng minh được vai trò quan trọng trong việc đưa Đông Nam Á thành một khu vực hòa bình, thịnh vượng và ổn định, từ một khu vực kinh tế lạc hậu trở thành một đầu tàu thúc đẩy tăng trưởng và hội nhập toàn cầu.
Mục tiêu bao trùm của Tầm nhìn ASEAN 2025 là đưa ASEAN trở thành một tổ chức hợp tác khu vực mở có mức độ liên kết sâu rộng hơn và có vai trò quan trọng hơn ở khu vực.
Và một trong những dấu mốc quan trọng đánh dấu sự chuyển mình của ASEAN chính là sự hình thành nên Cộng đồng ASEAN vào ngày 31/12/2015.
Đây là một dấu mốc quan trọng, nâng hợp tác ASEAN lên một tầm cao mới và đòi hỏi các quốc gia thành viên phải nỗ lực không ngừng để xây dựng nên cộng đồng chung, trong đó hơn 630 triệu người trong Đông Nam Á được sống trong môi trường hòa bình, hữu nghị, các dân tộc đoàn kết, đùm bọc lẫn nhau và được hỗ trợ phát triển đồng đều.
Cộng đồng ASEAN – Bước ngoặt trong tiến trình hợp tác hơn 50 năm của ASEAN
Ý tưởng về Cộng đồng ASEAN được đề cập từ rất sớm, ngay khi các nhà lãnh đạo thông qua Tầm nhìn ASEAN 2020 (năm 1997).
Năm 2003, các lãnh đạo ASEAN chính thức quyết định xây dựng Cộng đồng ASEAN vào năm 2020; và đến năm 2007, nhất trí sẽ đạt mục tiêu này vào năm 2015 (thay vì đến năm 2020 như thỏa thuận trước đó).
Để xây dựng Cộng đồng ASEAN, lãnh đạo các nước ASEAN vào tháng 1/2009 đã thông qua Lộ trình xây dựng Cộng đồng ASEAN (2009-2015) cùng các kế hoạch triển khai trên 3 trụ cột về Chính trị-An ninh, Kinh tế, và Văn hóa-Xã hội, với hơn 800 biện pháp/hoạt động cụ thể.
Tiếp đó là Kế hoạch về Kết nối ASEAN (MPAC) và Sáng kiến Liên kết ASEAN (IAI) về thu hẹp khoảng cách phát triển. Các lãnh đạo cũng đã ký Hiến chương ASEAN (ký tháng 11/2007 và có hiệu lực tháng 12/2008) để tạo cơ sở pháp lý và khuôn khổ thể chế cho việc xây dựng Cộng đồng ASEAN.
Mục tiêu tổng quát của Cộng đồng ASEAN được xác định là xây dựng ASEAN đến năm 2015 trở thành một Cộng đồng gắn kết về chính trị, liên kết về kinh tế, có trách nhiệm về xã hội và hợp tác rộng mở với bên ngoài; hoạt động theo luật lệ và hướng tới người dân.
Trong số đó, Cộng đồng Chính trị-An ninh (APSC) có mục tiêu tạo dựng môi trường hòa bình và an ninh ở khu vực thông qua việc nâng hợp tác chính trị-an ninh ASEAN lên tầm cao mới, với 3 đặc trưng chính gồm hoạt động theo luật lệ với các giá trị, chuẩn mực chung; gắn kết, hòa bình và tự cường, có trách nhiệm chung bảo đảm an ninh toàn diện; và một khu vực năng động, quan hệ rộng mở với bên ngoài.
Cộng đồng Kinh tế (AEC) nhằm tạo ra một thị trường duy nhất và cơ sở sản xuất thống nhất, trong đó có sự lưu chuyển tự do của hàng hóa, dịch vụ, đầu tư, vốn và lao động có tay nghề; có sức cạnh tranh cao; phát triển đồng đều; và hội nhập đầy đủ vào nền kinh tế toàn cầu.
Cộng đồng Văn hóa-Xã hội (ASCC) có mục tiêu phục vụ và nâng cao chất lượng cuộc sống của người dân, thúc đẩy bình đẳng và công bằng xã hội, bảo vệ môi trường và phát triển bền vững, tăng cường ý thức cộng đồng và bản sắc chung.
Ngoài ra, ASEAN cũng hướng tới mục tiêu làm sâu sắc hơn quan hệ với các đối tác và giữ vai trò trung tâm ở khu vực thông qua nhiều khuôn khổ (ASEAN+1, ASEAN+3, EAS, ARF và ADMM+); và được lồng ghép vào hoạt động của từng trụ cột Cộng đồng ASEAN.
Những kết quả đáng khích lệ
Sự hình thành Cộng đồng ASEAN 2015 là dấu mốc lịch sử của tiến trình liên kết ASEAN, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với Hiệp hội và khu vực cũng như từng nước thành viên ASEAN.
Từ khi Cộng đồng ASEAN ra đời, ASEAN đã tích cực xác định một khuôn khổ chiến lược mới đến năm 2025 để kế tục Lộ trình xây dựng Cộng đồng ASEAN 2015, trong đó đề ra định hướng, mục tiêu và biện pháp tiếp tục củng cố và làm sâu sắc hơn Cộng đồng ASEAN.
Mục tiêu bao trùm của Tầm nhìn ASEAN 2025 là đưa ASEAN trở thành một tổ chức hợp tác khu vực mở có mức độ liên kết sâu rộng hơn và có vai trò quan trọng hơn ở khu vực; một Cộng đồng vận hành theo luật lệ, có sự tham gia rộng rãi của người dân và mang lại những lợi ích thiết thực hơn cho người dân.
Hướng tới Tầm nhìn ASEAN 2025, ASEAN đã đặt ra 3 kế hoạch tổng thể của các trụ cột, làm kim chỉ nam cho hoạt động của các cơ quan chuyên ngành của từng trụ cột đến năm 2025.
Những điểm đáng chú ý của Kế hoạch tổng thể triển khai trên từng trụ cột Cộng đồng là:
Thứ nhất, đề ra mục tiêu liên kết sâu rộng hơn, đồng thời coi trọng hơn cơ sở pháp lý và người dân cũng như đoàn kết, thống nhất và vai trò trung tâm của ASEAN.
Thứ hai, mối quan hệ gắn kết và bổ trợ giữa 3 trụ cột Cộng đồng được thể hiện đậm nét qua các mục tiêu xuyên suốt (liên kết và gắn kết, dựa trên luật lệ, nâng cao năng lực, hướng tới người dân và phục vụ lợi ích thiết thực của người dân, năng động và sáng tạo, phát triển bền vững, quan hệ rộng mở với bên ngoài trong lúc bảo đảm vai trò trung tâm của ASEAN).
Thứ ba, đây là văn kiện “mở,” để ngỏ khả năng điều chỉnh, bổ sung trong quá trình thực hiện.
Sau hơn 4 năm hình thành, việc xây dựng Cộng đồng ASEAN đến nay cơ bản đạt kết quả tích cực và khả quan: hoàn thành 274/290 dòng hành động trong Kế hoạch tổng thể Cộng đồng Chính trị-An ninh (đạt tỷ lệ 94%); hoàn tất 76/170 ưu tiên của Kế hoạch tổng thể Cộng đồng Kinh tế (tính đến hết tháng 9/2019); đã thực hiện 954 hành động của 109 biện pháp chiến lược của Kế hoạch tổng thể Cộng đồng Văn hóa-Xã hội (tính đến hết tháng 9/2019).
Nhìn chung, các trụ cột đều đã xây dựng cơ chế giám sát và đánh giá gắn với kế hoạch công tác của từng lĩnh vực chuyên ngành, góp phần đảm bảo hiệu quả và tiến độ thực thi cam kết.
Tiến trình xây dựng Cộng đồng ASEAN gần đây dành nhiều ưu tiên cho các đối tượng như phụ nữ, trẻ em, doanh nghiệp siêu nhỏ, nhỏ và vừa, thúc đẩy các chương trình hợp tác phát triển kinh tế, thu hẹp khoảng cách phát triển, tăng cường kết nối và các biện pháp bảo đảm an sinh, phúc lợi xã hội.
Tầm nhìn ASEAN 2025 được gắn kết với Chương trình nghị sự 2030 của Liên hợp quốc về phát triển bền vững cũng cho thấy ASEAN đang nỗ lực vươn ra bên ngoài, phấn đấu trở thành thành viên tích cực của cộng đồng quốc tế.
Năm 2020 – Việt Nam chủ động, kịp thời chuyển chương trình trọng tâm của ASEAN sang phòng chống dịch COVID-19
Với ASEAN, năm 2020 được xem là một dấu mốc quan trọng trong quá trình xây dựng Cộng đồng ASEAN và tăng cường quan hệ với các bên đối tác.
Hiện là thời điểm mà cả ba Cộng đồng đang thực hiện đánh giá giữa kỳ về việc thực hiện Kế hoạch tổng thể hướng tới Tầm nhìn ASEAN 2025 và tất cả các cơ quan chuyên ngành của ASEAN cũng đang đánh giá việc thực hiện Kế hoạch công tác 5 năm (2015-2020) và xây dựng Kế hoạch công tác trong giai đoạn 5 năm sắp tới (2021-2025).
Riêng đối với Việt Nam, năm 2020 cũng là thời điểm có nhiều ý nghĩa khi Việt Nam vinh dự đảm nhận cương vị Chủ tịch ASEAN.
Việt Nam trên cương vị Chủ tịch ASEAN 2020 đã rất linh hoạt trong việc chuyển trọng tâm hợp tác ASEAN từ chỗ thiên về thực hiện các công việc bình thường chung, sang ứng phó với đại dịch COVID-19.
Căn cứ vào bối cảnh tình hình thế giới và khu vực diễn biến phức tạp đặt ra nhiều thách thức đối với chủ nghĩa đa phương, tự do thương mại…, các mối đe dọa an ninh phi truyền thống ngày càng gia tăng và xuất phát từ các vấn đề đặt ra cho ASEAN cũng như căn cứ vào yêu cầu, nhiệm vụ về xây dựng Cộng đồng ASEAN, Việt Nam đã lựa chọn Chủ đề cho Năm Chủ tịch ASEAN 2020 là: “Gắn kết và Chủ động thích ứng.”
Với chủ đề này, trong nhiệm kỳ Chủ tịch ASEAN 2020, Việt Nam đưa ra 5 ưu tiên, gồm phát huy vai trò và đóng góp tích cực của ASEAN vào công cuộc duy trì môi trường hòa bình, an ninh và ổn định ở khu vực; thúc đẩy liên kết và kết nối khu vực, nâng cao khả năng thích ứng và tận dụng các cơ hội của Cách mạng công nghiệp 4.0; thúc đẩy ý thức cộng đồng và bản sắc ASEAN; đẩy mạnh quan hệ đối tác vì hòa bình và phát triển bền vững; nâng cao năng lực thích ứng và hiệu quả hoạt động của bộ máy ASEAN.
Tuy nhiên, trong bối cảnh đại dịch COVID-19 gây những tác động lớn đối với thế giới nói chung và ASEAN nói riêng, Việt Nam trên cương vị Chủ tịch ASEAN 2020 đã rất linh hoạt trong việc chuyển trọng tâm hợp tác ASEAN từ chỗ thiên về thực hiện các công việc bình thường chung, sang ứng phó với đại dịch COVID-19.
Việt Nam nhận thấy vào thời điểm này, ưu tiên lớn nhất của ASEAN là đoàn kết, gắn bó với nhau. Sự gắn kết là bắt buộc, tất yếu cho thành công của Cộng đồng ASEAN, đặc biệt là khi Cộng đồng muốn thành công hơn nữa trong môi trường đang biến đổi mạnh mẽ, cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn rất gay gắt; cùng với đó là sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ với Cách mạng công nghiệp lần thứ 4.
Những điều này đặt ra thách thức rất mới cho ASEAN và từng quốc gia thành viên. Do vậy, việc chủ động thích ứng với tình hình đang thay đổi là hết sức cần thiết và chủ đề “Gắn kết và Chủ động thích ứng” được Việt Nam đặt ra trong năm nay lại càng cho thấy sự đúng đắn hơn khi đặt trong bối cảnh đại dịch COVID-19.
Ngay từ đầu tháng 2/2020, trước khi Tổ chức Y tế thế giới tuyên bố đại dịch COVID-19 trên toàn cầu, Việt Nam đã đề nghị trao đổi cùng với các nước ASEAN để ra một tuyên bố của Chủ tịch ASEAN.
Ngày 14/2/2020, Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc đã ra Tuyên bố Chủ tịch ASEAN, khẳng định quyết tâm và cam kết chính trị ở mức cao của ASEAN để kiểm soát và ngăn chặn dịch bệnh.
Tuyên bố liệt kê những biện pháp giúp các quốc gia thành viên có thêm công cụ để đối phó với dịch bệnh, như: chia sẻ thông tin kịp thời về tình hình dịch bệnh; các biện pháp kiểm tra sức khỏe tại khu vực biên giới và các điểm nhập cảnh của các quốc gia thành viên; hỗ trợ lãnh sự cho công dân ASEAN trong các tình huống cần thiết…
Cùng với đó, ASEAN còn hình thành nên một cơ chế điều phối công tác chống dịch COVID-19 theo đề xuất của Việt Nam và giao Bộ trưởng Ngoại giao các nước ASEAN triển khai; đồng thời có nhóm công tác cấp Thứ trưởng về ứng phó với các tình huống y tế khẩn cấp.
Ngày 14/4/2020, hội nghị cấp cao ASEAN đặc biệt đã thông qua các biện pháp cụ thể mà nhóm công tác này trình lên, qua đó ASEAN đã huy động được sự thống nhất trong khối để ứng phó với dịch COVID-19 một cách hiệu quả.
Hội đồng Điều phối ASEAN thời gian qua cũng đã ủng hộ một số đề xuất của Việt Nam nhằm đẩy mạnh nỗ lực chung của ASEAN trong ứng phó dịch bệnh COVID-19, như hình thành kho dự phòng của khu vực về trang thiết bị y tế và nhu yếu phẩm để đáp ứng các yêu cầu khẩn cấp, xây dựng quy trình ứng phó chung của ASEAN trong các tình huống dịch bệnh, trên cơ sở các hướng dẫn của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), tổ chức diễn tập trực tuyến của Trung tâm Quân y ASEAN về ứng phó dịch bệnh.
Ngoài ra, theo đề xuất của Việt Nam, các nước cũng quyết định sẽ xem xét thành lập một số cơ sở mới, tạo điều kiện ứng phó hiệu quả hơn không chỉ với dịch bệnh mà còn cả các trường hợp khẩn cấp trong tương lai.
Trong số đó, nổi lên có việc tổ chức diễn tập quân y sa bàn về tình huống y tế cộng đồng, khẩn cấp, thành lập Quỹ ASEAN về chống COVID, kho dự trữ vật tư y tế của khu vực để ứng phó với các tình huống khẩn cấp, Nhóm công tác về phòng chống tin giả…
Việt Nam còn cùng phối hợp tổ chức nhiều cuộc họp với các đối tác như Trung Quốc, Liên minh châu Âu, Hoa Kỳ và các tổ chức quốc tế để bàn giải pháp sớm khống chế dịch bệnh.
Có thể thấy rõ, trong 6 tháng qua, hợp tác ASEAN theo tinh thần gắn kết, chủ động thích ứng đã giúp cho ASEAN vững vàng và ứng phó, là một trong những hình mẫu của thế giới về ứng phó với dịch COVID-19.
Trong 6 tháng còn lại, bên cạnh việc tập trung công sức cho việc ứng phó với dịch COVID-19, ASEAN cũng xác định phải tập trung nhiều công sức hơn nữa cho những kế hoạch, những sáng kiến mà Việt Nam đã đề ra ngay từ đầu năm.
Và hội nghị cấp cao trực tuyến ASEAN lần thứ 36 diễn ra vào ngày 26/6 tới đây tiếp tục là dịp để Việt Nam và các nước thành viên cùng trao đổi, thảo luận các biện pháp để xây dựng Cộng đồng, củng cố đoàn kết, thống nhất, tăng cường tương trợ lẫn nhau, nâng cao hiệu quả hợp tác, tập trung triển khai các ưu tiên, sáng kiến trong năm 2020, nâng cao sự chủ động của ASEAN trước thách thức khu vực và quốc tế hiện nay trong đó có dịch COVID-19./.
