Trên lưu vực sông Mekong, năm 2019-2020 được coi là năm ít nước, lưu lượng về Đồng bằng sông Cửu Long bị thiếu hụt nghiêm trọng so với trung bình nhiều năm, thậm chí thấp hơn cả mùa khô năm 2015-2016 (năm xuất hiện xâm nhập mặn kỷ lục).
Đây là nguyên nhân chính gây xâm nhập mặn sớm, sâu và kéo dài trong mùa khô năm 2019-2020.
Ảnh hưởng nghiêm trọng đến sản xuất và dân sinh
Theo nhận định của Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia, xâm nhập mặn đã xuất hiện ở mức cao đột biến từ tháng 12/2019 (ngày 12-15/12/2019), ranh mặn 4 g/lít ở các cửa sông Cửu Long cao nhất đến 57km (sông Hàm Luông), cao hơn trung bình nhiều năm là 24km, cao hơn năm 2015 là 17km.
Theo Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam, tính đến ngày 16/2/2020, nguồn nước mùa khô năm 2019-2020 về vùng Đồng bằng sông Cửu Long thấp hơn nhiều so với trung bình nhiều năm
Trong tháng 1/2020, xâm nhập mặn đã tăng cao trong thời gian từ ngày 6-13/1/2020 với ranh mặn 4g/lít ở vùng 2 sông Vàm Cỏ (Vàm cỏ Đông, Vàm cỏ Tây) từ 82-85 km, cao hơn năm 2016 từ 18-20km; vùng cửa sông Cửu Long từ 45-66km, cao hơn năm 2016 từ 6-17km; vùng ven Biển Tây lớn nhất 48km, cao hơn năm 2016 là 6km.
Trong thời gian tới, xâm nhập mặn sẽ tiếp tục gia tăng ảnh hưởng đến khoảng tháng 3, 4/2020, trước mắt đến ngày 16/2/2020, xâm nhập mặn sẽ tăng cao theo kỳ triều cường với ranh mặn 4 g/l ở các cửa sông Vàm Cỏ từ 100-110 km, sâu hơn trung bình nhiều năm từ 20-22km, sâu hơn cùng kỳ năm 2016 từ 4-6km, thấp hơn 15-17km so với mức sâu nhất năm 2016; các cửa sông Cửu Long ở mức sâu nhất khoảng 75km, sâu hơn trung bình nhiều năm 30km, sâu hơn cùng kỳ năm 2016 khoảng 15km, sâu hơn khoảng 4km so với mức sâu nhất năm 2016.
Nhận định về độ mặn và thời gian xâm nhập mặn cao nhất trên sông Cửu Long, Trưởng phòng Dự báo Thủy văn Trung Bộ, Tây Nguyên và Nam Bộ (Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia) Phùng Tiến Dũng cho biết, độ mặn trên các sông Nam Bộ có xu thế tăng dần, bên cạnh đó thời gian xâm nhập mặn cao nhất trên sông Cửu Long tập trung vào tháng 2/2020, đặc biệt vào thời kỳ từ ngày 11-15/2; các sông Vàm Cỏ, sông Cái vào tháng 3.
Do ảnh hưởng của kỳ triều cường, xu thế xâm nhập mặn tiếp tục tăng cao, chiều sâu xâm nhập mặn lớn nhất (ranh 4g/l) trong thời kỳ từ ngày 11-15/2 tại sông Vàm Cỏ Đông, Vàm Cỏ Tây từ 90-95km, tương đương cùng kỳ năm 2016; sông Cửa Tiểu, Cửa Đại, phạm vi xâm nhập mặn 50-53km, sâu hơn cùng kỳ năm 2016 khoảng 3-5km; sông Hàm Luông phạm vi xâm nhập mặn 71km, sâu hơn cùng kỳ năm 2016 khoảng 11km; sông Cổ Chiên phạm vi xâm nhập mặn 65km, tương đương cùng kỳ năm 2016; sông Hậu phạm vi xâm nhập mặn 61km, sâu hơn cùng kỳ năm 2016 khoảng 2km; sông Cái Lớn phạm vi xâm nhập mặn 60km, sâu hơn cùng kỳ năm 2016 khoảng 2km. Mức độ rủi ro thiên tai do xâm nhập mặn ở Đồng bằng sông Cửu Long ở mức cấp độ 2.
Trong tháng 2 và tháng 3, tình trạng xâm nhập mặn ở Đồng bằng sông Cửu Long ở mức độ sâu hơn, gay gắt hơn trung bình nhiều năm. Trong một số thời điểm, xâm nhập mặn ở đây có thể ở mức tương đương hoặc cao hơn cùng kỳ năm 2016.
Từ nửa cuối tháng 3-6/2020, xâm nhập mặn có xu thế giảm dần. Trong trường hợp cực đoan, thời gian thiếu mưa kéo dài kết hợp với việc sử dụng và khai thác tài nguyên nước trong lưu vực (tăng sử dụng nước trên các dòng nhánh và trữ nước tại các đập Trung Quốc), sẽ làm cho tình trạng hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn trở nên trầm trọng hơn mùa khô năm 2015-2016.
Dòng chảy trên sông Mekong về Đồng bằng sông Cửu Long trong tháng 2 và tháng 3 thiếu hụt so với trung bình nhiều năm và năm 2016 khoảng 5-20%, mực nước tại Biển Hồ (Campuchia) ở mức thấp, khả năng bổ sung nước cho Đồng bằng sông Cửu Long không nhiều.
Từ khoảng giữa tháng 3/2020, lưu vực dòng chảy về trạm Kratie (Campuchia) có xu thế gia tăng do các hồ xả nước theo quy luật nhiều năm gần đây. Ảnh hưởng của việc xả thấp từ thủy điện Trung Quốc, dự báo dòng chảy tháng 2 từ thượng lưu sông Mekong về đồng bằng sẽ ở mức rất thấp.
Vì vậy, mặn sẽ xâm nhập sâu trên đồng bằng trong tháng 2/2020, ảnh hưởng lớn đến sản xuất và sinh hoạt, đặc biệt ở vùng các cửa sông Cửu Long từ ngày 8/2-16/2/2020. Chiều sâu xâm nhập mặn lớn nhất với ranh 4 g/l trong thời kỳ này.
Theo Viện Khoa học Thủy lợi miền Nam, tính đến ngày 16/2/2020, nguồn nước mùa khô năm 2019-2020 về vùng Đồng bằng sông Cửu Long thấp hơn nhiều so với trung bình nhiều năm và những năm gần đây.
Lưu lượng tháng 11 và 12/2019 chỉ đạt 3499-4344 m3/s. Dự báo lưu lượng bình quân hết tháng 1/2020 cao hơn so với năm hạn 2016 khoảng 31 m3/s. Lưu lượng bình quân tháng 2/2020 có thể thấp hơn so với trung bình nhiều năm và năm 2016.
Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng chống thiên tai cho biết, tính đến ngày 10/2/2020, hạn hán và xâm nhập mặn đã làm thiệt hại gần 29.700ha vụ mùa 2019 và Đông Xuân 2019-2020; khoảng 332.000ha lúa Đông Xuân; 136.000ha cây ăn quả khả năng sẽ bị ảnh hưởng trong thời gian tiếp theo của mùa khô 2020.
Tại các tỉnh thuộc Đồng bằng sông Cửu Long hiện có khoảng 82.000 hộ dân bị thiếu nước sinh hoạt, trong đó Bến Tre 12.700 hộ, Sóc Trăng 24.400 hộ, Kiên Giang 20.400 hộ, Cà Mau 4.500 hộ, Tiền Giang 2.200 hộ.
Trong thời gian tiếp theo của mùa khô 2020, có khoảng 158.900 hộ sẽ thiếu nước sinh hoạt. Do hiện tượng khô hạn kéo dài khiến cho lượng nước trên các kênh khô cạn không còn phản áp, gây ra hiện tượng sụp lở đất các tuyến đường giao thông nông thôn, cụ thể tại tỉnh Cà Mau, đã xảy ra sạt lở tại 75 tuyến đường giao thông nông thôn với tổng chiều dài khoảng 6.400m.
Cấp bách ứng phó
Trước thực trạng trên tại Đồng bằng sông Cửu Long, ngày 22/1/2020, Thủ tướng Chính phủ có Chỉ thị số 04/CT-TTg về việc triển khai các biện pháp cấp bách phòng, chống hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn.
Ngày 27/9/2019, Chính phủ làm việc với các tỉnh, thành phố thuộc Đồng bằng sông Cửu Long về công tác phòng chống sạt lở bờ sông, bờ biển và sản xuất vụ Đông Xuân 2019-2020.
Ngày 3/1/2020, Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn phối hợp với Ủy ban Nhân dân tỉnh Bến Tre tổ chức Hội nghị Phòng, chống hạn mặn, đảm bảo sản xuất nông nghiệp và dân sinh khu vực Đồng bằng sông Cửu Long năm 2019-2020 tại Bến Tre. Phó Thủ tướng Chính phủ Trịnh Đình Dũng chủ trì, cùng dự có Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn.
Hạn hán và xâm nhập mặn ở Đồng bằng sông Cửu Long đã làm thiệt hại gần 29.700ha vụ mùa 2019 và Đông Xuân 2019-2020;khoảng 82.000 hộ dân bị thiếu nước sinh hoạt.
Bộ Nông nghiệp Phát triển nông thôn ban hành chỉ thị 8008/CT-BNN-TCTL ngày 25/10/2019 về tăng cường thực hiện các giải pháp phòng, chống hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn, phục vụ sản xuất nông nghiệp và dân sinh mùa khô năm 2019-2020; ban hành công văn 6708/BNN-TCTL ngày 12/9/2019 về chuẩn bị triển khai công tác phòng, chống xâm nhập mặn mùa khô năm 2019-2020; tổ chức Hội nghị thống nhất phương án trữ nước, sản xuất đảm bảo vụ Đông Xuân 2019 – 2020 và đảm bảo nguồn nước sinh hoạt cho người dân.
Đến nay đã có 5 dự án công trình phòng chống hạn mặn tại Đồng bằng sông Cửu Long sử dụng vốn ngân sách nhà nước do Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn làm chủ đầu tư đưa vào khai thác sử dụng kiểm soát mặn cho mùa khô 2019-2020.
Đó là dự án Cống Âu Thuyền Ninh Quới (tỉnh Bạc Liêu); 3 cống Vũng Liêm, Bông Bót, Tân Dinh thuộc Tiểu dự án Kiểm soát nguồn nước, thích ứng với biến đổi khí hậu vùng Nam Mang Thít (tỉnh Vĩnh Long-Trà Vinh); Dự án Hệ thống thủy lợi Trạm bơm Xuân Hòa (tỉnh Tiền Giang); Dự án Nạo vét Kênh Mây Phốp ngã hậu (tỉnh Vĩnh Long- Trà Vinh); 18 cống dự án Hệ thống thủy lợi Bắc Bến Tre giai đoạn 1 với diện tích trực tiếp được kiểm soát khoảng 83.000ha và tác động ảnh hưởng đến 300.000ha diện tích đất canh tác.
Ngoài ra, hiện nay 11 dự án công trình khác đang được gấp rút hoàn thành để đưa vào phục vụ công tác phòng, chống hạn mặn tại khu vực Đồng bằng sông Cửu Long.
Hiện 13/13 tỉnh, thành phố khu vực Đồng bằng sông Cửu Long đã ban hành kế hoạch phòng, chống hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn mùa khô năm 2019 – 2020 (Cà Mau, Sóc Trăng, Hậu Giang, Tiền Giang, Bến Tre, An Giang, Đồng Tháp, Vĩnh Long, Trà Vinh, Long An, Bạc Liêu, Cần Thơ); riêng các tỉnh Tiền Giang, Bến Tre đã ra Quyết định công bố tình huống khẩn cấp do xâm nhập mặn trên địa bàn tỉnh.
Các tỉnh cũng tổ chức xuống giống vụ Đông-Xuân 2019-2020 sớm hơn so với thời vụ các năm trước từ 10 đến 20 ngày; thời gian xuống giống từ đầu tháng 10 và cơ bản kết thúc xuống giống trong tháng 12/2019 để bảo đảm tránh thời điểm xâm nhập mặn lên cao; đến nay, đã xuống giống lúa Đông Xuân đạt 1.510.000ha.
Trước diễn biến phức tạp của tình trạng hạn hán, xâm nhập mặn khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, Đối tác giảm nhẹ rủi ro thiên tai (thường trực là Tổng cục Phòng, chống thiên tai) đã triển khai một số hoạt động như phối hợp với Ủy ban Kinh tế Xã hội Châu Á Thái bình Dương Liên hợp quốc (UNESCAP), Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc (UNICEF), Ban Thư ký ASEAN tổ chức “Đối thoại quốc gia: Hành động sớm để giảm tác động của hạn hán, xâm nhập mặn các tỉnh phía Nam – Việt Nam” tại thành phố Cần Thơ ngày 10/12/2019, đi thực địa tại Tiền Giang để đánh giá hiện trạng và nhu cầu hỗ trợ; Tổ chức họp với các thành viên Đối tác để trao đổi, cung cấp thông tin về hiện trạng hạn hán, xâm nhập mặn và chuẩn bị triển khai công tác đánh giá nhanh tại thực địa.
Tổng cục Phòng chống thiên tai cũng phối hợp với các tổ chức quốc tế (Quỹ Nhi đồng Liên hợp quốc – UNICEF, Chương trình phát triển Liên hợp quốc – UNDP, Phụ nữ liên hợp quốc – UNWOMEN, Tổ chức Lương thực và nông nghiệp Liên hiệp quốc – FAO, Tổ chức cứu trợ trẻ em – Save Children) khảo sát và thu thập thông tin về hiện trạng hạn hán, xâm nhập mặn tại các tỉnh Kiên Giang, Cà Mau, Trà Vinh và Bến Tre từ ngày 15-17/1/2020.
Hạn chế thiệt hại do hạn hán, xâm nhập mặn
Để hạn chế thiệt hại do hạn hán, xâm nhập sẽ tiếp tục gây ra trong mùa khô năm 2019-2020, Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng chống thiên tai đề nghị các tỉnh thuộc khu vực Đồng bằng sông Cửu Long theo dõi sát tình hình, cập nhật hàng ngày diễn biến thời tiết, nguồn nước ở thượng nguồn sông Mekong.
Tổ chức đo đạc, theo dõi độ mặn ở các vùng cửa sông, cửa lấy nước vào công trình thủy lợi, trong công trình thủy lợi để kịp thời phát hiện, nắm bắt tình trạng xâm nhập mặn, thực hiện lấy nước phù hợp.
Với phương châm chỉ đạo của Phó Thủ tướng Chính phủ Trịnh Đình Dũng tại Hội nghị Phòng chống hạn, mặn, bảo đảm sản xuất nông nghiệp và dân sinh khu vực Đồng bằng sông Cửu Long mùa khô 2019-2020, được tổ chức ngày 3/1 tại Bến Tre là :“ Tập trung chăm sóc, bảo đảm cho đời sống người dân, không được để người dân bị thiếu nước sinh hoạt và không để bùng phát dịch bệnh do hán hán, xâm nhập mặn kéo dài.”
Trước mắt, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn phân công lãnh đạo Bộ, tăng cường phối hợp, hướng dẫn, chỉ đạo, đồng thời kiểm tra, đôn đốc các bộ, ngành, địa phương liên quan thực hiện các biện pháp phòng chống hạn hán, nhiễm mặn.
Về lâu dài, Phó Thủ tướng yêu cầu Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn và các địa phương vùng Đồng bằng sông Cửu Long cần tiếp tục đẩy mạnh cơ cấu lại sản xuất nông nghiệp, trong đó tập trung chuyển đổi sản xuất theo tinh thần Nghị quyết 120 của Chính phủ về phát triển bền vững Đồng bằng sông Cửu Long thích ứng với biến đổi khí hậu.
Bộ Tài nguyên và Môi trường chủ trì, phối hợp với các đơn vị liên quan làm việc với các nước thượng nguồn sông Mekong thu thập thông tin về nguồn nước, điều tiết các hồ chứa thủy điện ngoài lãnh thổ Việt Nam để phục vụ dự báo xâm nhập mặn; đề xuất tăng cường xả nước từ các hồ chứa thủy điện để đẩy mặn cho Đồng bằng sông Cửu Long trong trường hợp cần thiết.
Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống thiên tai kiến nghị tiếp tục chỉ đạo các địa phương tăng cường thực hiện các giải pháp phòng, chống hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn, bảo đảm giảm thiểu thấp nhất thiệt hại cho sản xuất nông nghiệp và bảo đảm đời sống dân sinh.
Đối với những giải pháp cụ thể, Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng chống thiên tai yêu cầu các tỉnh, thành phố thuộc Đồng bằng sông Cửu Long tổ chức vận hành hợp lý công trình thủy lợi để tranh thủ lấy nước khi độ mặn ở mức cho phép, tăng cường tích trữ nước vào nội đồng, khẩn trương đóng cống ngăn mặn xâm nhập khi độ mặn lên cao, đặc biệt tại các cống thuộc hệ thống thủy lợi Bảo Định (Tiền Giang), Nam Măng Thít (Trà Vinh, Vĩnh Long).
Với hệ thống thủy lợi Quản Lộ-Phụng Hiệp, cần có sự phối hợp vận hành bảo đảm đáp ứng nhu cầu khác nhau về nước ngọt, mặn của các địa phương. Đẩy nhanh tiến độ hoàn thiện các công trình phòng, chống hạn hán, xâm nhập mặn đang được bàn giao tạm thời để vận hành trong mùa khô 2019-2020, như cống Ninh Quới, Trạm bơm Xuân Hòa, các cống Tân Dinh, Bông Bót, Tân Định, Vũng Liêm, kênh Mây Phốp-Ngã Hậu, hệ thống thủy lợi Bắc Bến Tre.
Bên cạnh đó, rà soát diện tích vườn cây ăn trái và vườn giống cây ăn trái trong toàn vùng và tại 9 tỉnh có nguy cơ ảnh hưởng của hạn, mặn, chi tiết đến từng loại cây trồng và từng huyện, hướng dẫn bằng tài liệu, truyền thông trên báo, truyền hình Trung ương và địa phương các giải pháp chủ động ứng phó với hạn mặn.
Thông qua tài liệu tuyên truyền khuyến nông hướng dẫn kỹ thuật canh tác lúa và cây ăn trái trong điều kiện hạn, mặn; sử dụng tối đa nguồn vật liệu hữu cơ (rơm rạ, cỏ khô, lá khô, lục bình …) hoặc màng phủ nông nghiệp để phủ gốc để giữ ẩm cho cây. Cắt tỉa cành, tạo tán gọn, tỉa bớt nụ, hoa để hạn chế thoát hơi nước.
Đối với nuôi trồng thủy sản, cần tăng cường quan trắc môi trường vùng nuôi để có các giải pháp ứng phó kịp thời; có kế hoạch thả giống phù hợp, không thả giống vào thời điểm khô hạn và xâm nhập mặn, tăng cường sử dụng chế phẩm vi sinh nhằm cải thiện chất lượng nước để hạn chế việc thay nước thường xuyên; hạn chế cho ăn khi độ mặn tăng; chủ động thu hoạch khi thủy sản nuôi đạt kích thước thương phẩm trước khi xâm nhập mặn xảy ra.
Ngoài ra, các tỉnh chịu ảnh hưởng của hạn hán, xâm nhập mặn tiến hành khoan giếng bổ sung nguồn nước ngọt, kéo dài các đường ống từ các nhà máy nước tập trung ở vùng nước ngọt cấp cho các vùng dân cư bị ảnh hưởng, lắp thêm các vòi nước công cộng để cấp cho các hộ dân bị ảnh hưởng xâm nhập mặn sử dụng. Kêu gọi các tổ chức quốc tế, doanh nghiệp tư nhân hỗ trợ bồn nhựa trữ nước, thiết bị xử lý nước hộ gia đình cho người dân bị ảnh hưởng, đặc biệt ưu tiên các hộ dân nghèo, sống phân tán, ven sông, ven biển chưa được tiếp cận nguồn nước sạch.
Các địa phương đầu tư bồn nhựa 10m3, túi nhựa dẻo 15-30m3 đặt tại địa điểm tập trung (Ủy ban nhân dân xã, nhà văn hóa…) để cung cấp nước cho người dân khu vực chưa có công trình cấp nước tập trung. Tăng cường tuyên truyền, vận động người dân chủ động tích, trữ nước vào ao, bể, lu; sử dụng tiết kiệm, hiệu quả nguồn nước sinh hoạt đồng thời chuẩn bị phương án huy động các xe bồn lưu động chở nước ngọt cho khoảng 40.000 hộ dân sống phân tán, vùng sâu, vùng xa, vùng ven biển, hải đảo, tập trung tại các tỉnh như Kiên Giang, Bến Tre, Long An, Cà Mau, Trà Vinh.
Các tỉnh thuộc khu vực đồng bằng sông Cửu Long lắp đặt hệ thống lọc nước mặn, nước lợ (thiết bị RO) tại các công trình cấp nước sinh hoạt tập trung nông thôn thường xuyên bị ảnh hưởng xâm nhập mặn tại tỉnh Bến Tre. Xây dựng hồ trữ nước ngọt tại kênh cụt và dẫn dòng cũ, đập tạm ngăn mặn để giữ nguồn nước ngọt cho các trạm cấp nước tập trung nông thôn, tập trung tại các tỉnh Bạc Liêu, Trà Vinh.
Các tỉnh rà soát, nâng cấp, mở rộng, kéo dài tuyến ống đối với các công trình lân cận còn dư công suất để cung cấp nước sạch cho người dân khu vực bị ảnh hưởng, tập trung tại các tỉnh Sóc Trăng, Long An, Cà Mau, Kiên Giang.
Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng chống thiên tai đề nghị Chính phủ đưa nội dung liên quan đến việc thực hiện các giải pháp phòng, chống hạn hán, xâm nhập mặn vào Nghị quyết phiên họp Chính phủ thường kỳ; trong đó, bao gồm nội dung hỗ trợ kinh phí từ ngân sách dự phòng Trung ương để các địa phương thực hiện các giải pháp phòng, chống hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn; các chi phí cần hỗ trợ như bơm nước, nạo vét cửa lấy nước, hệ thống kênh mương, đắp đập tạm ngăn mặn, trữ ngọt, lắp đặt trạm bơm dã chiến, đào ao, giếng trữ nước, khoan giếng, kéo dài đường ống cấp nước sạch, lắp thêm vòi nước công cộng, các thiết bị trữ nước, lọc nước mặn thành nước ngọt, chở nước sinh hoạt.
Hạn hán, xâm nhập sẽ còn tăng cao hơn trong thời gian tới. Để tăng cường công tác phòng chống hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống thiên tai kiến nghị tiếp tục chỉ đạo các địa phương tăng cường thực hiện các giải pháp phòng, chống hạn hán, thiếu nước, xâm nhập mặn, bảo đảm giảm thiểu thấp nhất thiệt hại cho sản xuất nông nghiệp và bảo đảm đời sống dân sinh.
Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng chống thiên tai và các tỉnh, thành phố chịu ảnh hưởng tiếp tục chỉ đạo vận động các tổ chức quốc tế hỗ trợ nguồn lực cho ứng phó hạn hán, xâm nhập mặn qua đối tác giảm nhẹ rủi ro thiên tai, trước mắt tập trung hỗ trợ các trang thiết bị trữ nước sinh hoạt cho người dân; hỗ trợ chuyên gia trong việc xây dựng kế hoạch ứng phó với hạn hán, xâm nhập mặn, nâng cao nhận thức cộng đồng./.
